Παρακράτηση συντάξεων - Ενδυνάμωση του πάσχοντα ή επανιδρυματισμός;

Του Ι. Μπεθάνη

                         Η αρνητική διάκριση των ψυχικά πασχόντων

Η  παρακράτηση  των συντάξεων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές  συνιστά μέτρο αρνητικής διάκρισης διότι στερεί αποκλειστικά από τους πάσχοντες από ψυχική και νοητική αναπηρία που διαβιούν σε Μονάδες μακράς νοσηλείας το εισόδημα τους. Ο ιδρυματικός πληθυσμός γίνεται αντικείμενο αρνητικής μεταχείρισης επειδή ακριβώς λόγω της ψυχικής και νοητικής του κατά κύριο λόγο αναπηρίας αδυνατεί  να αρθρώσει ένα λόγο, μια φωνή διαμαρτυρίας και να κάνει τη φωνή του να ακουστεί. Παράλληλα, άλλες κατηγορίες χρονίων πασχόντων που επιφέρουν ίση ή και μεγαλύτερη δαπάνη εξαιρούνται από την εφαρμογή ανάλογων μέτρων διότι αποκλίνουν λιγότερο από τη νόρμα του φυσιολογικού, διατηρούν ένα ευρύτερο κοινωνικό δίκτυο και διαθέτουν μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ λόγω της μεγαλύτερης κοινωνικής τους ένταξης. 

 

Ο εκτός των τειχών ιδρυματικός πληθυσμός  λόγω του κοινωνικού του αποκλεισμού αποτελεί έρμαιο της κρατικής κηδεμονίας και, επομένως, η επιχείρηση αποστέρησης των κοινωνικών του δικαιωμάτων συνιστά μια πιο ανώδυνη και ευλογοφανή επιλογή. Το άρρητο σημαινόμενο αυτής της πρακτικής είναι το αρνητικό στερεότυπο «αυτοί – οι τρελοί, οι καθυστερημένοι- δεν καταλαβαίνουν, δεν έχουν ανάγκη».

 

Εμπορευματοποίηση του ασφαλιστικού συστήματος

Από την άλλη η παρακράτηση των συντάξεων φαλκιδεύει το στοιχείο της αλληλεγγύης που αποτελεί το θεμέλιο του ασφαλιστικού συστήματος – την παραδοχή ότι οι οικονομικά ισχυρότεροι και οι υγιείς καλύπτουν με τις εισφορές τους το κόστος κάλυψης της υγειονομικής περίθαλψης των συμπολιτών τους που έχουν πιο σοβαρά προβλήματα υγείας. Το ασφαλιστικό σύστημα μετατοπίζεται, εκτρέπεται σε μια λογική συνεισφοράς των ασφαλισμένων ανάλογα με το βαθμό αναπηρίας τους – μια λογική ιδιωτικοοικονομκή που προσεγγίζει αυτήν της ασφάλισης οχημάτων.

Επανιδρυματισμός

Τέλος, η παρακράτηση των συντάξεων συνιστά μια οπισθοδρόμηση στην ασυλική λειτουργία της συρρίκνωσης των αναγκών του πάσχοντα στο ελάχιστο – σίτιση, στέγαση, φαρμακοθεραπεία. Η διαδικασία ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης των ατόμων με ψυχική και νοητική αναπηρία συναρτάται με την επανάκτηση των κοινωνικών του δικαιωμάτων και την παροχή των μέσων για τη μεγαλύτερη δυνατή αυτοπραγμάτωση τους. Η αποστέρηση των υλικών μέσων που διαθέτουν ακυρώνει αυτή τη διαδικασία και αναπαράγει τη λογική του ολοπαγούς ιδρύματος, στο πλαίσιο του οποίου συρρικνώνονται οι εκφάνσεις της ζωής που αποτελούν το πεδίο αυτοπραγμάτωσης του ατόμου και η ιδιωτική και κοινωνική ζωή απαλλοτριώνεται από μια επίφαση θεραπευτικού ολοκληρωτισμού που στην πράξη εκπίπτει σε μια κενή νοήματος λειτουργία στοιχειώδους φροντίδας και υπαγωγής στην ιδρυματική ρουτίνα.

Παραβίαση Διεθνών Συμβάσεων 

για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία

Η παρακράτηση των συντάξεων αποτελεί παραβίαση, εκτός άλλων, της Σύµβασης για τα δικαιώµατα των ατόµων µε αναπηρίες (30 Μαρτίου 2007) την οποία η χώρα μας έχει επικυρώσει με το ν. 4074/2012. Ειδικότερα, συνιστά παραβίαση του άρθρου 4 παρ.1β’, 12 παρ. 2, 4 και 5, του άρθρου 19 όπως και της παρ. 2ε' του άρθρου 28 (δικαίωμα σε «Ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης και κοινωνική προστασία»), που αναφέρει: 

«Τα Κράτη Μέρη αναγνωρίζουν το δικαίωμα των ΑμεΑ στην κοινωνική προστασία και στην απόλαυση του δικαιώματος αυτού χωρίς διάκριση λόγω της αναπηρίας και λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα για να εγγυηθούν και να προωθήσουν το δικαίωμα αυτό, συμπεριλαμβανομένων μέτρων για: (ε’) να διασφαλίσουν ίση πρόσβαση των ΑμεΑ σε συνταξιοδοτικά επιδόματα και προγράμματα».

Η παρακράτηση συντάξεων 

στο βωμό κάλυψης του δημοσιονομικού κενού

Είναι προφανές ότι το μέτρο αποβλέπει στην κάλυψη του δημοσιονομικού κενού που υπάρχει στη χρηματοδότηση των Μονάδων Ψυχικής Υγείας – οι κοινοτικές υπηρεσίες συρρικνώνονται και επαναιδρυματοποιούνται ως συνέπεια αυτής της πολιτικής. Η μεταβολή της αναλογίας του προσωπικού – ασθενών στις στεγαστικές δομές επί τα χείρω –λιγότερο προσωπικό για  τους ενοίκους των Μονάδων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης–, η βαθμιαία κατάρρευση των υφιστάμενων μονάδων λόγω της μη-πλήρωσης των κενών των υπαλλήλων που αποχωρούν, ο αποκλεισμός των ανασφάλιστων από την παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αποτελούν ήδη συμπτώματα αυτής της πολιτικής. Το συγκεκριμένο μέτρο αποβλέπει στη δημιουργία ενός μείγματος πόρων χρηματοδότησης στο οποίο οι ασθενείς θα εισφέρουν περισσότερο -και δη οι ασθενείς που πάσχουν από τις πιο σοβαρές ψυχικές διαταραχές – και το κράτος λιγότερο.

Υποκριτικές Αιτιάσεις

Η συγκεκριμένη πολιτική υιοθετείται με το πρόσχημα του περιορισμού της διασπάθισης των συντάξεων των ψυχικά ασθενών από τους δικαστικούς συμπαραστάτες ή τους φορείς -ΜΚΟ και δημόσια νοσοκομεία- που έχουν αναλάβει τη φροντίδα τους. Η υπαρκτή δυσλειτουργία στη διαδικασία αξιοποίησης του εισοδήματος του ασθενή αποτελεί το μανδύα της καταστρατήγησης των δικαιωμάτων του. Κατ' αναλογίαν οι στρεβλώσεις στη λειτουργία ορισμένων κοινοτικών στεγαστικών δομών  και οι αφοριστικές γενικεύσεις για τους χρόνιους ασθενείς -“αυτοί δεν κάνουν για έξω” -θα αποτελούσαν το άλλοθι για την επιστροφή του πάσχοντα στο άσυλο- “όπου οι καημένοι έκαναν και τη βόλτα τους”.

Μέσα υποστήριξης πασχόντων 

για τη διαχείριση του εισοδήματος

Παρά ταύτα, είναι απαραίτητο να καλυφθεί το κενό που υπάρχει στην υποστήριξη των ατόμων με ψυχική και πνευματική αναπηρία στη διαχείριση των εισοδημάτων τους. Το πρόβλημα αυτό είναι διττό – αφορά αφενός τα μέσα που πρέπει να παρασχεθούν και αφετέρου τη διαδικασία ελέγχου και αξιολόγησης.
        Σε ό,τι αφορά τα μέσα ιδιαίτερα κρίσιμη είναι η διαδικασία ενδυνάμωσης του ασθενή και προαγωγής των δεξιοτήτων του ώστε να μπορεί να διαχειριστεί το εισόδημα του και να πραγματώσει την αυτονομία του. Το εγχειρίδιο αξιολόγησης της ποιότητας των Μονάδων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης έχει πληθώρα κριτηρίων που αναφέρονται σε αυτή την παράμετρο της αποκαταστασιακής διαδικασίας -βλ. Κριτήρια 39, 46, 47, 53 και ιδιαίτερα 54.2: «Το προσωπικό της δομής υποστηρίζει τους ενοίκους στη διαχείριση των διαθέσιμων οικονομικών τους πόρων»
Παράλληλα, η 876/2000 Υπουργική Απόφαση στα άρθρα 14 και 17 αναφέρεται επίσης αδρά στο πλαίσιο προαγωγής  της δυνατότητας των ασθενών να διαχειρίζονται το εισόδημα τους.
Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 26 της Σύμβασης, με τίτλο “Ενίσχυση των ικανοτήτων και αποκατάσταση”:
        «Τα Κράτη Μέρη λαμβάνουν αποτελεσματικά και κατάλληλα μέτρα, συμπεριλαμβανομένης και της υποστήριξης και της καθοδήγησης σε άτομα/ομάδες σχετικές με την αναπηρία, για να διευκολύνουν τα ΑμεΑ να αποκτήσουν και να διατηρήσουν τη μέγιστη ανεξαρτησία, πλήρη σωματική, διανοητική, κοινωνική και επαγγελματική ικανότητα, και την πλήρη αποκατάσταση και συμμετοχή σε όλες τις πτυχές της ζωής».

Αναφορικά με την υλοποίηση των συγκεκριμένων αποκαταστασιακών στόχων θα πρέπει να εντοπιστούν οι υπάρχουσες καλές πρακτικές σε αυτό το πεδίο και να διαχυθούν ώστε να καλυφθεί το έλλειμμα τεχνογνωσίας στη διαδικασία προαγωγής κοινωνικών δεξιοτήτων. Η θεραπευτική πρακτική και η αποκαταστασιακή διαδικασία θα πρέπει να εγκαταλείψει την στείρα πρακτική των μικροκατασκευών και να εστιάσει στην ανάκτηση των δεξιοτήτων της καθημερινής ζωής.

 
      Παράλληλα, θα πρέπει για το σύνολο των ασθενών να εισαχθεί η υποστήριξη στη λήψη αποφάσεων σύμφωνα με τις επιταγές της Σύµβασης για τα δικαιώµατα των ατόµων µε αναπηρίες.  Η αρχή αυτή συνιστά τη μετατόπιση από ένα πλαίσιο κηδεμονίας που εστιάζει στα γνωστικά ελλείμματα του ασθενή και του αποστερεί τη δυνατότητα να προβαίνει σε οποιουδήποτε είδους δικαιοπραξία σε ένα πλαίσιο ενδυνάμωσης που παρέχει στον ασθενή τα μέσα και τις δυνατότητες για να  προσεγγίσει τις επιθυμίες και δυνατότητες του.

Διεθνείς Συμβάσεις και μέτρα υποστήριξης

Σύμφωνα με το άρθρο 12 της Σύμβασης, με τίτλο “Ισότιμη αναγνώριση ενώπιον του νόμου”:

«3. Τα Κράτη Μέρη λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα για να παρέχουν πρόσβαση στα ΑμεΑ για την υποστήριξη την οποία πιθανώς να χρειάζονται, στην άσκηση της ικανότητας προς δικαιοπραξία.

4. Τα Κράτη Μέρη εξασφαλίζουν ότι όλα τα μέτρα που σχετίζονται με την άσκηση της ικανότητας προς δικαιοπραξία παρέχουν κατάλληλες και αποτελεσματικές εγγυήσεις για να αποτρέψουν τυχόν προσβολή σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τέτοιες εγγυήσεις εξασφαλίζουν ότι τα μέτρα που σχετίζονται με την άσκηση της ικανότητας προς δικαιοπραξία σέβονται τα δικαιώματα, τη βούληση και τις προτιμήσεις του ατόμου …. και είναι ανάλογα και προσαρμοσμένα στις περιστάσεις του ατόμου, εφαρμόζονται για το μικρότερο δυνατό χρονικό διάστημα και υπόκεινται σε τακτική επιθεώρηση από μια αρμόδια, ανεξάρτητη και αμερόληπτη αρχή ή δικαστικό όργανο. Οι εγγυήσεις θα είναι ανάλογες με το βαθμό κατά τον οποίο τα μέτρα επηρεάζουν τα δικαιώματα και τα ενδιαφέροντα του ατόμου.».

Εκπόνηση πρωτοκόλλων και υποβολή εκθέσεων 

για την άρση στρεβλώσεων

Ωστόσο, η υφιστάμενη πρακτική των δικαστικών συμπαραστατών απέχει πολύ από την υλοποίηση αυτού του στόχου. Η εγκατάλειψη και η κακώς εννοούμενη κηδεμονία –περιοδική αγορά γλυκών και ρούχων- αποτελούν εξίσου μεγάλα προβλήματα με την κακοδιαχείριση των συντάξεων των ασθενών. Για την υπέρβαση αυτών των κακών πρακτικών είναι απαραίτητη η εκπόνηση ενός πρωτοκόλλου που να περιλαμβάνει με εύληπτο τρόπο αφενός τις αρχές της υποστήριξης στη λήψη αποφάσεων και αφετέρου οδηγίες, παραδείγματα και καλές πρακτικές για την υιοθέτηση της νέας αυτής προσέγγισης. Η συνεργασία των επαγγελματιών ψυχικής υγείας και ο εκπαιδευτικός τους ρόλος στην προώθηση αυτής της διαδικασίας  αποτελεί  αναπόσπαστο μέρος της αποστολής τους.

Οι σχετικές δράσεις αποτελούν μέρος του ατομικού θεραπευτικού σχεδίου του ασθενή και η ενσωμάτωση και επικαιροποίηση σε τακτά χρονικά διαστήματα των σχετικών στόχων  θα πρέπει να είναι προϊόν της συνέργιας του ασθενή, υποστηρικτή - δικαστικού συμπαραστάτη (Υ-ΔΣ) και θεραπευτή. Με αυτό τον τρόπο θα αποτυπώνεται η πρόοδος  που σημειώνεται σε επίπεδο δομής ενώ σε αντίστοιχη έκθεση ο Υ-ΔΣ θα αποτυπώνει τις δικές του ενέργειες. Στο πλαίσιο αυτής της έκθεσης θα περιλαμβάνεται και η λογοδοσία για τις δαπάνες που έχουν πραγματοποιηθεί.

Δεξαμενή Υποστηρικτών-Δικαστικών Συμπαραστατών

Η εφαρμογή αυτού του πλαισίου είναι πιθανό να  απομακρύνει ή να αποκλείσει πολλούς Υ-ΔΣ,  γεγονός που θα εντείνει τα προβλήματα υλοποίησης και είναι πιθανό να ακυρώσει τη διαδικασία προστασίας των δικαιωμάτων των ΑμΨΝΑ. Η πρόβλεψη για τη σύσταση κοινωνικής υπηρεσίας ή εναλλακτικά επαγγελματιών ψυχικής υγείας ως Υ-ΔΣ και ως ελεγκτικών οργάνων δεν έχει εφαρμοστεί. Επομένως, η υφιστάμενη δεξαμενή επαγγελματιών -που διαρκώς συρρικνώνεται- δεν αρκεί για να καλύψει τα κενά του υφιστάμενου πλαισίου και να ανταποκριθεί στις αυξημένες απαιτήσεις ενός διευρυμένου πλαισίου.

        Για την προώθηση του θεσμού της Υ-ΔΣ θα πρέπει να αξιοποιηθεί το σύνολο των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, ένα μεγάλο εύρος ειδικοτήτων και από όλο το πλέγμα των κοινωνικών και υγειονομικών υπηρεσιών . Παράλληλα, η εμπλοκή και ο ορισμός των πολιτών ως “αναδόχων “Υ-ΔΣ” στο πλαίσιο της προαγωγής της κοινωνικής τους ευθύνης για συγκεκριμένο χρόνο και με την παροχή συγκεκριμένων κινήτρων– πχ. μοριοδότηση για προσλήψεις ή βαθμολογική ανέλιξη- θα μπορούσε να καλύψει το κενό που υπάρχει.

   Σχετική νομοθεσία και προτάσεις:

         1) Με το ν. 3984/2011, στο άρθρο 66, παρ. 8 και 9:

α) με την παρ. 8 προστέθηκε στο άρθρο 13 του ν. 3868/2010 (Α' 129) 3η παράγραφος ως ακολούθως: "3. Οι περιθαλπόμενοι σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, τα οποία παρέχουν υπηρεσίες κλειστής περίθαλψης, οι οποίοι πάσχουν από χρόνιες παθήσεις και για όσο χρονικό διάστημα αυτοί διαμένουν μόνιμα εντός των φορέων αυτών, συμμετέχουν στη δαπάνη περίθαλψης τους με ποσοστό επί της σύνταξης που λαμβάνουν. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, η οποία δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, καθορίζεται το ποσοστό συμμετοχής κλιμακωτά ανάλογα με τη σύνταξη του κάθε περιθαλπόμενου, η διαδικασία και ο τρόπος καταβολής του, το όργανο ελέγχου και διαχείρισης των χρημάτων και κάθε άλλο σχετικό θέμα. Αντίθετοι όροι στις συναφθείσες συμβάσεις μεταξύ των δημόσιων φορέων που παρέχουν υπηρεσίες κλειστής περίθαλψης με τους ασφαλιστικούς φορείς δεν ισχύουν" και,

β) με  την παρ. 9 προστέθηκε 8η παράγραφος στο τέλος του άρθρου 13 του ν. 2716/1999, ως ακολούθως: "8. Τα άτομα, τα οποία τοποθετούνται σε μονάδες και προγράμματα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης του άρθρου 9 του παρόντος νόμου, που παρέχονται από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, συμμετέχουν στη δαπάνη περίθαλψης τους για όσο χρόνο διαμένουν στις δομές αυτές, με ποσοστό επί της σύνταξης την οποία λαμβάνουν. Με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, η οποία δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, καθορίζεται το ποσοστό συμμετοχής κλιμακωτά ανάλογα με τη σύνταξη του κάθε περιθαλπόμενου, η διαδικασία και ο τρόπος καταβολής του, το όργανο ελέγχου και διαχείρισης των χρημάτων και κάθε άλλο σχετικό θέμα. Αντίθετοι όροι στις συναφθείσες συμβάσεις των εν λόγω φορέων που παρέχουν υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης με τους ασφαλιστικούς φορείς δεν ισχύουν.",
2) η υπ’ αριθμ. πρωτ. Σ74/11 ΕΞ. ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ Αριθμ: 42 του ΙΚΑ,

3) η Έκθεση της Ειδικής Επιτροπής Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχιατρικές Διαταραχές για την παρακράτηση των συντάξεων,

4) Εγχειρίδιο αξιολόγησης της ποιότητας των ΜονάδωνΨυχοκοινωνικής Αποκατάστασης,

5) η πρόταση για τη νομοθετική ακύρωση της παρακράτησης των συντάξεων και την ταυτόχρονη διασφάλιση των εισοδημάτων των ψυχικά πασχόντων που φιλοξενούνται σε στεγαστικές δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης.