Το δικαίωμα στη δικαιοπραξία των ατόμων με νοητική και ψυχική αναπηρία. Έκθεση του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (FRA).

    O Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΟΘΔτΕΕ) προέβη το 2013 στην εκπόνηση μιας έκθεσης για το δικαίωμα στη δικαιοπραξία των ατόμων με νοητική και ψυχική αναπηρία (ΑμΨΝΑ). Η έκθεση αποτυπώνει το σχετικό θεσμικό πλαίσιο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μεταφέρει την εμπειρία των ατόμων με ΑμΨΝΑ από την εφαρμογή του.

Αφετηρία της έκθεσης ήταν η υιοθέτηση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία του ΟΗΕ (2006), η οποία αντιπροσωπεύει μία αλλαγή παραδείγματος προς μια προσέγγιση για την αναπηρία που βασίζεται στην οπτική των δικαιωμάτων. Πρόκειται για μια μετατόπιση από το ιατρικό μοντέλο της αναπηρίας σε ένα κοινωνικό μοντέλο σύμφωνα με το οποίo «υπαίτια της ανικανότητας-αναπηρίας είναι η κοινωνία και όχι το άτομο». Ως συνέπεια, απαιτείται η λήψη μέτρων για την άρση των εμποδίων και των διακρίσεων ώστε να διασφαλιστεί η ισότιμη ένταξη των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το δεύτερο μέρος της έκθεσης που αφορά το θεσμικό πλαίσιο των χωρών της Ε.Ε. και τις ποικίλες εκφάνσεις του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης. Αναλυτικότερα, εξετάζονται όλες οι πτυχές της δικαστικής συμπαράστασης: ολική ή μερική δικαστική συμπαράσταση, εύρος της δικαστικής συμπαράστασης (εάν πχ αφορά μόνο τη διαχείριση της περιουσίας ή και θέματα θεραπευτικά ή προσωπικά κλπ), την τακτική ή όχι επανεξέταση της δικαστικής συμπαράστασης, το δικαίωμα του ατόμου που έχει τεθεί σε συμπαράσταση να ασκήσει έφεση, την ύπαρξη και την αποστολή των ελεγκτικών οργάνων, τα κριτήρια για να τεθεί ένα άτομο σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης, τον προσδιορισμό και την οριοθέτηση των ατόμων ή αρχών που  μπορούν να κινήσουν τη διαδικασία ορισμού δικαστικού συμπαραστάτη ή να αποτελέσουν δυνητικούς δικαστικούς συμπαραστάτες, τη συνεκτίμηση των προτιμήσεων των ΑμΨΝΑ στον ορισμό του δικαστικού συμπαραστάτη και στη λήψη αποφάσεων που τα αφορούν, την υιοθέτηση ασφαλιστικών δικλείδων όπως την τοποθέτηση μεντόρων που υποβοηθούν το ΑμΨΝΑ στην άσκηση των δικαιωμάτων του.

Ωστόσο, είναι εύλογο να υποθέσει κανείς όπως έχει δείξει και η ελληνική εμπειρία ότι θα υπάρχει ένα χάσμα εφαρμογής του θεσμικού πλαισίου. Στην Ελλάδα πχ. είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις που εφαρμόζεται η μερική δικαστική συμπαράσταση ή η άσκηση έφεσης από τα ΑμΨΝΑ και τα όργανα εποπτείας (εποπτικό συμβούλιο) που ορίζονται από το οικογενειακό δικαστήριο δεν ασκούν το ρόλο τους. Στην έκθεση δεν παρέχονται πληροφορίες για τα προβλήματα εφαρμογής και υλοποίησης των θεσμικών ρυθμίσεων ανά χώρα.

Στο τρίτο μέρος της έκθεσης, κατόπιν μιας εκτενούς ποιοτικής έρευνας πεδίου εκτίθεται η εμπειρία των ΑμΨΝΑ από την εφαρμογή του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης. Στην έρευνα συμμετείχαν είτε μέσω συνεντεύξεων είτε μέσω ομάδων εστίασης (focus groups) 115 άτομα με ψυχική αναπηρία και 105 άτομα με νοητική αναπηρία από 9 χώρες της ΕΕ. Κατ’ αυτό τον τρόπο έχει ενσωματωθεί η οπτική των ΑμΨΝΑ που έχουν στερηθεί το δικαίωμα προς δικαιοπραξία και οι επιπτώσεις της εφαρμογής του μέτρου της δικαστικής συμπαράστασης στην καθημερινή τους ζωή. Ενδεικτικά, άτομο με νοητική αναπηρία από την Ουγγαρία με πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση αναφέρει: «Δεν μπορώ να ψηφίσω, να παντρευτώ ….και  να δουλέψω…», ενώ σύμφωνα με ΑμΨΑ από τη Γερμανία: «Γενικά, νομίζω ότι το εργαλείο της δικαστικής συμπαράστασης είναι πολύ καλό μα οι δικαστικοί συμπαραστάτες έχουν πολύ λίγο χρόνο και αυτό δημιουργεί αρκετά προβλήματα». Επίσης, παρέχει μαρτυρίες για άτυπους περιορισμούς στη δυνατότητα λήψης αποφάσεων που απορρέουν από την πατερναλιστική συμπεριφορά είτε οικείων είτε επαγγελματιών ψυχικής υγείας στην κοινότητα και σε ιδρυματικά πλαίσια. ΑμΨΑ από την Ελλάδα: «Η μητέρα μου δεν με αφήνει να πάω πουθενά μόνη γιατί δεν γνωρίζω την πόλη» και από τη Ρουμανία: «Εύχομαι από τα βάθη της καρδιάς μου ο  ψυχίατρος μου να με ενημέρωνε για τη διάγνωσή μου και την αγωγή που παίρνω». Τέλος, παρατίθενται καλές πρακτικές υποστηριζόμενης λήψης αποφάσεων που συνέτειναν στην ενδυνάμωση των ΑμΨΝΑ και την προαγωγή της αυτονομίας τους. ΑμΨΑ από τη Σουηδία: «Ο συμπαραστάτης μου γνώριζε πολλά για μένα και τις ανάγκες μου. Με άκουγε πάντα με προσοχή και είμαστε ακόμη σε επαφή».

Μολαταύτα, η έκθεση δεν αναδεικνύει επαρκώς τις υφιστάμενες καινοτόμες πρακτικές οι οποίες εναρμονίζονται με τη νέα προσέγγιση της υποστηριζόμενης λήψης αποφάσεων που εισάγει η Σύμβαση των Δικαιωμάτων των ΑμΨΝΑ.

Συμπερασματικά, η χαρτογράφηση του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου είναι ένα αναγκαίο βήμα ώστε να προσδιοριστεί η απόσταση που πρέπει η κάθε χώρα-μέλος της ΕΕ να διανύσει ώστε να υλοποιήσει τις αλλαγές που η Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με αναπηρίες (ΣΔΑμΑ) επιτάσσει. Στην κατεύθυνση αυτή, ο ΟΘΔτΕΕ λειτουργεί ήδη συμβουλευτικά και επικουρικά στη διαδικασία προσαρμογής των εθνικών θεσμικών πλαισίων. Στην Ελλάδα, ωστόσο, όπως καταδεικνύουν οι σχετικές με τη δικαστική συμπαράσταση ρυθμίσεις –παρακράτηση συντάξεων ασθενών- το χάσμα εφαρμογής της Σύμβασης διευρύνεται παρά την επικύρωση της από τη βουλή. Αναμένονται με ενδιαφέρον οι προτάσεις της ΕΣΑμΕΑ, η οποία στο πλαίσιο υλοποίησης συγχρηματοδοτούμενου έργου πρόκειται να υποβάλλει προτάσεις για τα απαιτούμενα μέτρα προσαρμογής που θα πρέπει να λάβει η χώρα μας.

Ολόκληρο το κείμενο της έκθεσης μπορείτε να διαβάσετε εδώ.