Τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών στην εποχή της πανδημίας COVID-19

Η αποδεδειγμένη έλλειψη προσωπικού, επαγγελματιών δηλαδή ψυχικής υγείας, στα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία (ΨΝΑ «Δρομοκαΐτειο»[1] και «Δαφνί»), στα Ψυχιατρικά Τμήματα (Ψ.Τ.) των Γενικών Νοσοκομείων και στις στεγαστικές δομές (Σ.Δ.), κυρίως των ΝΠΔΔ, σε συνδυασμό με τον υπαρκτό φόβο τού να προσβληθεί το προσωπικό από τον κορωνοϊό COVID-19, φαίνεται να είναι οι λόγοι για τους οποίους ορισμένες διοικήσεις έλαβαν εξεζητημένα μέτρα σε βάρος των ψυχικά ασθενών.

Αναφερόμαστε στα μέτρα περιορισμού που επιβλήθηκαν ερήμην των ψυχικά ασθενών, κυρίως αυτών που νοσηλεύονται σε Ψ.Τ. ή είναι ένοικοι σε Σ.Δ.. Ορισμένα από τα μέτρα αυτά είναι τα ακόλουθα:

α) «κλειδωμένες πόρτες» των Ψ.Τ. και των Σ.Δ., μέτρο που έχει ως συνέπεια την απαγόρευση κάθε εξόδου[2] -ακόμη και τον ατομικό προαυλισμό,

β) απαγόρευση προμήθειας φαγητού μέσω διανομέα (Delivery),

γ) στέρηση των κινητών τους τηλεφώνων και, φυσικά, της απαγόρευσης πρόσβασης στο διαδίκτυο, μέτρο το οποίο έχει ως αποτέλεσμα -σε συνδυασμό με το μέτρο της απαγόρευσης του επισκεπτηρίου[3] κατά τη διάρκεια της πανδημίας- να διαμορφώνει συνθήκες πλήρους απομόνωσης των ψυχικά ασθενών, ενώ θα έπρεπε η απουσία επαφής με τον έξω κόσμο και η απαγόρευση του επισκεπτηρίου να αντισταθμίζονται «από την αυξημένη πρόσβαση σε εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας (όπως το τηλέφωνο ή οι βιντεοκλήσεις)».

Επισημαίνεται ότι το συγκεκριμένο μέτρο, της στέρησης των κινητών τηλεφώνων, με ή χωρίς ενσωματωμένη κάμερα, καθώς και η απαγόρευση πρόσβασης στο διαδίκτυο ίσχυε σε πολλές δομές και πριν την πανδημία με το αιτιολογικό της προστασίας της ιδιωτικής ζωής, παρά τις συστάσεις της Ειδικής Επιτροπής[4].

Οι τηλεφωνικές κλήσεις, λοιπόν, πραγματοποιούνται ακόμη και σήμερα από το κοινόχρηστο σταθερό τηλέφωνο των Ψ.Τ. και Σ.Δ. σε συγκεκριμένες περιορισμένες ώρες[5], παρά το γεγονός ότι η ευρεία χρήση της μοναδικής κοινόχρηστης τηλεφωνικής συσκευής από μεγάλο αριθμό χρηστών ενέχει σοβαρό κίνδυνο μετάδοσης της νόσου COVID-19.

Σε κάθε περίπτωση, ο ανωτέρω περιορισμός παραβιάζει το δικαίωμα των ψυχικά ασθενών, ιδίως όσων διαμένουν σε Σ.Δ., στην ελευθερία έκφρασης, πληροφόρησης και επικοινωνίας.

Ψυχικά ασθενείς και οι εξαιρέσεις στο μέτρο περιορισμού κυκλοφορίας

Οι εξαιρέσεις μετακίνησης που προβλέπονται στις περιπτώσεις γ’ και ζ’ της παρ. 2 του άρθρου 1,  της υπ’ αριθμ. Δ1α/Γ.Π.οικ20036/22-03-2020 ΚΥΑ (ΦΕΚ Β’ 986/22-03-2020)[6], δηλαδή οι εξαιρέσεις που αφορούν τη: «γ) μετάβαση σε εν λειτουργία κατάστημα προμηθειών ειδών πρώτης ανάγκης, όπου δεν είναι δυνατή η έγκαιρη αποστολή τους» και τη «ζ) σωματική άσκηση σε εξωτερικό χώρο ή κίνηση με κατοικίδιο ζώο, ατομικά ή ανά δύο άτομα, υπό την προϋπόθεση τήρησης, στην τελευταία αυτή περίπτωση, της αναγκαίας απόστασης 1,5 μέτρου», δεν είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν από τους ψυχικά πάσχοντες, νοσηλευόμενους στα Ψ.Τ. και ενοίκους των Σ.Δ., εξ αιτίας του αυθαίρετου ως άνω μέτρου των «κλειδωμένων πορτών». Συγκεκριμένα, οι ανωτέρω ψυχικά πάσχοντες ενώ έχουν την εκ του νόμου δυνατότητα να κάνουν χρήση της εξαίρεσης λ.χ. για σωματική άσκηση σε εξωτερικό χώρο, όπως, επί παραδείγματι, έχουν οι νοσηλευόμενοι στο ΨΝΑ οι οποίοι μπορούν να επωφεληθούν τις μεγάλες εκτάσεις που διαθέτουν το «Δρομοκαΐτειο» και το «Δαφνί», εν τούτοις, με πρόφαση την «προστασία» των ασθενών, ορισμένοι διοικούντες αποφάσισαν τον εγκλεισμό και την πλήρη απομόνωση των ψυχικά ασθενών.

Παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων

Είναι προφανές ότι τα προαναφερόμενα μέτρα ξεπερνούν τα όρια του αποδεκτού και προσβάλουν θεμελιώδη δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων, πέρα από το γεγονός ότι οι συνθήκες απομόνωσης και η απομόνωση διαρκείας μπορούν να οδηγήσουν σε υποτροπή της ψυχικής νόσου. Ειδικότερα, το μέτρο των «κλειδωμένων πορτών» και της απαγόρευσης εξόδου παραβιάζει τα άρθρα 3 και 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)[7], ενώ η απαγόρευση της χρήσης κινητών τηλεφώνων και της πρόσβασης στο διαδίκτυο παραβιάζει το άρθρο 10 της ίδιας Σύμβασης.

Συγκεκριμένα, το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, το οποίο καθιερώνει μια από τις θεμελιώδεις αρχές των δημοκρατικών κοινωνιών, απαγορεύει με όρους απόλυτους τις απάνθρωπες ή εξευτελιστικές ποινές ή μεταχειρίσεις, ανεξάρτητα από τις πράξεις που καταλογίζονται στον ψυχικά πάσχοντα. Επιβάλλει στην πολιτεία να διασφαλίσει ότι κάθε ψυχικά ασθενής περιορίζεται σε συνθήκες σύμφωνες με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ότι ο τρόπος εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων δεν υποβάλλει τους πάσχοντες σε δοκιμασία που υπερβαίνει το αναπόφευκτο επίπεδο οδύνης που συνδέεται με τον περιορισμό και ότι, αναφορικά με τις πρακτικές απαιτήσεις του περιορισμού, η υγεία και η ευζωία του ψυχικά ασθενή διασφαλίζεται καταλλήλως.

Περαιτέρω, το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ αναφέρεται στην ελευθερία έκφρασης, πληροφόρησης και επικοινωνίας. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης καθώς επίσης και την ελευθερία λήψεως ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, χωρίς την επέμβαση δημόσιας αρχής.

Κατευθύνσεις σχετικά με τα δικαιώματα κατά τη διάρκεια της πανδημίας

Ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, η Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) του Συμβουλίου της Ευρώπης και άλλοι διεθνείς οργανισμοί και αρχές επισήμαναν εγκαίρως την αναγκαιότητα διασφάλισης των δικαιωμάτων των ευάλωτων ομάδων κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Συγκεκριμένα, γίνεται αναφέρονται στις ευάλωτες ομάδες, οι οποίες στερούνται της ελευθερίας τους για οποιοδήποτε λόγο (σε φυλακές, αστυνομικά κρατητήρια, ψυχιατρεία).

Δήλωση Αρχών της ΕΠΒ (CPT)

Η Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) του Συμβουλίου της Ευρώπης δημοσίευσε στις 20-03-2020 Δήλωση (δέκα) Αρχών[8] σχετικά με τη μεταχείριση των προσώπων που στερούνται της ελευθερίας τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας της νόσου του κορωναϊού (COVID-19).

Στη δήλωσή της η CPT αναφέρεται στην αναγκαιότητα τήρησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ατόμων που κρατούνται σε αστυνομικά τμήματα, σωφρονιστικά καταστήματα, κέντρα κράτησης μεταναστών, ψυχιατρικά νοσοκομεία και ιδρύματα κοινωνικής πρόνοιας, καθώς και στις νεοϊδρυθείσες εγκαταστάσεις στις οποίες βρίσκονται πρόσωπα σε καραντίνα.

Στη δήλωση επισημαίνεται ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα των προσώπων που κρατούνται κατά τη διάρκεια της πανδημίας θα πρέπει να τηρούνται πλήρως, και προτρέπει τις αρμόδιες αρχές, εκτός των άλλων, να καταφεύγουν σε εναλλακτικές λύσεις σχετικά με τη στέρηση της ελευθερίας, στην αξιολόγηση της αναγκαιότητας συνέχισης της ακούσιας νοσηλείας, και πως ο περιορισμός των επισκέψεων θα πρέπει να αντισταθμίζεται από την αυξημένη πρόσβαση των ατόμων αυτών σε εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας, όπως είναι το τηλέφωνο και οι βιντεοκλήσεις.

Ειδικότερα

[…] 4. Κάθε περιοριστικό μέτρο που λαμβάνεται σε βάρος των ατόμων που στερούνται της ελευθερίας τους για την πρόληψη της εξάπλωσης του COVID-19 πρέπει να στηρίζεται σε νομική βάση και να είναι αναγκαίο, αναλογικό, με σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και χρονικά περιορισμένο. Τα άτομα που στερούνται την ελευθερία τους πρέπει να λαμβάνουν αναλυτική ενημέρωση, σε γλώσσα που κατανοούν, για αυτά τα μέτρα.

5. Επειδή η στενή προσωπική επαφή διευκολύνει την εξάπλωση του ιού, θα πρέπει να γίνουν συντονισμένες προσπάθειες από όλες τις αρμόδιες αρχές στην αναζήτηση εναλλακτικών μορφών στέρησης της ελευθερίας.

Μια τέτοια προσέγγιση είναι επιβεβλημένη, ιδίως, σε συνθήκες συγχρωτισμού. Επιπλέον, οι αρχές θα πρέπει να κάνουν ευρύτερη χρήση εναλλακτικών λύσεων, όπως της προσωρινής κράτησης, της μετατροπής των ποινών, της πρόωρης απελευθέρωσης και επιτήρησης, της αξιολόγησης εκ νέου της αναγκαιότητας συνέχισης της ακούσιας νοσηλείας ψυχικά ασθενών, τη χορήγηση εξιτηρίου ή την παραπομπή στην κοινοτική φροντίδα, όποτε κρίνεται σκόπιμο, ως ωφελούμενοι σε στεγαστικές δομές, και να απέχουν, στο μέγιστο δυνατό βαθμό, από την κράτηση μεταναστών. […].

7. Αν και είναι θεμιτό και λογικό να αναστέλλονται επουσιώδεις δραστηριότητες, τα θεμελιώδη δικαιώματα ατόμων που κρατούνται κατά τη διάρκεια της πανδημίας, πρέπει να γίνονται πλήρως σεβαστά.

Αυτό περιλαμβάνει ειδικότερα την διατήρηση του δικαιώματος της επαρκούς προσωπικής υγιεινής (συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης σε ζεστό νερό και σαπούνι) και το δικαίωμα της καθημερινής πρόσβαση σε ανοιχτούς χώρους (τουλάχιστον για μία ώρα).

Περαιτέρω, τυχόν περιορισμός όσον αφορά την επαφή με τον έξω κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των επισκέψεων, θα πρέπει να αντισταθμίζεται από την αυξημένη πρόσβαση σε εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας (όπως το τηλέφωνο ή οι βιντεοκλήσεις). […].

Η Εγκύκλιος του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου

Ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Δημήτριος Παπαγεωργίου, εξέδωσε στις 17-03-2020 την υπ’ αριθμ. 6 Εγκύκλιο[9] με πρωτ. 867/17-03-2020 η οποία απευθύνεται προς τους Εισαγγελείς Εφετών με θέμα «απόφαση του ΕΔΔΑ από 22-11-2018 στις προσφυγές 29543/15 και 30984/15 (Κωνσταντινόπουλος και άλλοι κατά Ελλάδας)- Γενικές Οδηγίες προς αποφυγή συναφών παραβιάσεων της ΕΣΔΑ». Στην Εγκύκλιο γίνεται αναφορά στους ποινικά κρατούμενους και στα δικαιώματά τους, επισημαίνοντας το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ και τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ).

Κρίνεται αναγκαίο όπως ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, σε συνεργασία με τη Δ/νση Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας, εκδώσει άμεσα ανάλογη Εγκύκλιο σχετικά με τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών.

---

[1] βλ. εδώ, Η έλλειψη προσωπικού επισημάνθηκε και από τη CPT εκ νέου στην Έκθεση της:  Report CPT/Inf (2019)4, σελ. 16, Κεφ. ΙΙ, Α΄, 4 υπό 31, - 31. Staff, treatment and documentationτην: «Nevertheless, the CPT recommends that urgent steps be taken to address the staff shortages, as essential frontline services […]».

[2] βλ. εδώ το υπ’ αριθμ. πρωτ. Γ3α,β/Γ.Π.οικ19678/19-03-2020 της Δ/νσης Ψυχικής Υγείας του ΥΥ με θέμα: «Μέτρα πρόληψης για την προστασία της δημόσιας υγείας και αντιμετώπισης κρουσμάτων ασθενών με κονοναϊο στις Μονάδες Ψυχικής Υγείας της χώρας.». Από την αυθαίρετη ερμηνεία της παραγράφου Β, 5 του ως άνω εγγράφου  ενισχύθηκε εκ των υστέρων το μέτρο των κλειδωμένων πορτών και της απαγόρευσης εξόδων.

[3] βλ. ό.π. 2, το υπ’ αριθμ. πρωτ. Γ3α,β/Γ.Π.οικ19678/19-03-2020 της Δ/νσης Ψυχικής Υγείας του ΥΥ.

[4] βλ. εδώ το υπ’ αριθμ. πρωτ. 207/18-20-12-2019 έγγραφο της Ειδικής Επιτροπής Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές για το ζήτημα της χρήσης κινητών τηλεφώνων από νοσηλευόμενους σε Ψυχιατρικά Τμήματα.

[5] βλ. ό.π. 1, Report CPT/Inf (2019)4, σελ. 24, Κεφ. ΙΙ, Α΄, 6 υπό 53, «53. […]Several patients at Athina and Dromokaiteio complained that the times during which they were allowed to receive phone calls was quite limited, for example not allowing them to speak to friends and family when they are available rather than at work. The CPT recommends that all involuntary patients benefit from facilitated contact with the outside world; this includes, for example, allowing for more flexible time periods for phone access at the Athina Clinic and at Dromokaiteio Psychiatric Hospital.».

[6] βλ. εδώ άρθρο 2, περ. γ’ και ζ’ της υπ’ αριθμ. Δ1α/Γ.Π.οικ20036/22-03-2020 ΚΥΑ (ΦΕΚ Β’ 986/22-03-2020).

[7] βλ. εδώ την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

[8] Εδώ θα βρείτε την από 20-03-2020 Δήλωση Αρχών της Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) του Συμβουλίου της Ευρώπης.

[9] Εδώ θα βρείτε την Εγκύκλιο του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου.