Ψυχική υγεία στη χώρα μας: Ένας «ασθενής» που νοσεί*

Της Ελισάβετ Σταματίου

Με αφορμή τις αντιδράσεις που έχουν προκληθεί από την απόφαση συγχώνευσης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε έναν ενιαίο φορέα και τις ενδεχόμενες συνέπειές της ασχοληθήκαμε με το συγκεκριμένο θέμα και με χαρά διαπιστώσαμε πως στο Περιστέρι υπάρχουν δομές που φιλοξενούν άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχικές νόσους και εξαρτήσεις.

Πιο συγκεκριμένα στην Ανθούπολη βρίσκεται ο ξενώνας ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ, στην οδό Βελεστίνου 16 (ανήκουν στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής «Δαφνί») ο ξενώνας «Αμάλθεια» στην οδό Αχαΐας 10 ενώ στη οδό Δωδεκανήσου υπάρχει ο ξενώνας «Μετάβαση», μονάδα ψυχολογικής και κοινωνικής αποκατάστασης, όπως και άλλες ανάλογες δομές και ξενώνες. Γνωρίζοντας ότι υπάρχουν άτομα που βρήκαν στήριξη και ανακούφιση στις συγκεκριμένες δομές, αναρωτηθήκαμε για τον ρόλο των δομών ψυχικής υγείας και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται από το κράτος.

Θεωρήσαμε σκόπιμο να έρθουμε σε επαφή με τον Γιάννη Αλεξάκη, δικηγόρο, νομικό σύμβουλο φορέων ψυχικής υγείας και πρώην μέλος της Ειδικής Επιτροπής Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές, για να μας κατατοπίσει σχετικά με τις εξελίξεις στο θέμα της ψυχικής υγείας, γνωρίζοντας τόσο την ευαισθητοποίηση του στο συγκεκριμένο θέμα, που χρόνια τώρα υπηρετεί, όσο και την ενεργό του δράση.

 

Κύριε Αλεξάκη, αρχίζοντας την κουβέντα μας, θα ήθελα να σας ρωτήσω πως αποφασίσατε να ασχοληθείτε με ένα τόσο ευαίσθητο θέμα όπως είναι η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών ατόμων;

Κάποια στιγμή κατά την άσκηση της δικηγορίας, εντελώς τυχαία, ήρθα σε επαφή με ψυχικά ασθενείς. Σύντομα διαπίστωσα ότι οι ψυχικά ασθενείς είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι, και γι’ αυτό εκμεταλλεύσιμοι. Το κοινωνικό στίγμα δε, που τους ακολουθεί από τη στιγμή της διάγνωσης της νόσου και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, ή όπως οι ίδιοι οι ασθενείς λένε: «μια φορά τρελός, πάντα τρελός», καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται από το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, την εξουσία και τις Αρχές. Τολμώ να πω, ότι ανάλογη αντιμετώπιση έχουν και από αρκετούς επαγγελματίες της κυρίαρχης ψυχιατρικής πρακτικής, της στενά βιολογικής και άκρως κατασταλτικής.

Διαπίστωσα, επίσης, την κατάφωρη καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων ακόμη και εκείνων που χαρακτηρίζονται βασικά δικαιώματα, όπως είναι λ.χ. η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας, οι αναγκαστικές καθηλώσεις που ανερυθρίαστα αποκαλούνται «ιατρικές πράξεις», η στέρηση της ελεύθερης επικοινωνίας, αλλά και της ικανότητας για δικαιοπραξία κ.ά. Και να σκεφτείτε, πως υποβάλλονται σ’ όλες αυτές τις στερήσεις πάντα στο όνομα της «θεραπείας» τους. Διαπιστώνοντας, λοιπόν, την τραγική θέση των ψυχικά ασθενών στην ελληνική κοινωνία, θέλησα να σταθώ πλάι τους, μαζί με άλλες αλληλέγγυες ομάδες, για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Νομίζω πως το λειτούργημά μου ως δικηγόρου βρήκε μια νέα προοπτική, απαλλαγμένη ίσως από ορισμένες αρνητικές πτυχές της ενεργού δικηγορικής δράσης σε άλλους τομείς.

 

Έχοντας παρακολουθήσει τις δημοσιεύσεις σας, έχω διαπιστώσει ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα της ακούσιας νοσηλείας και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι ψυχικά ασθενείς στη χώρα μας

Πράγματι, η ακούσια νοσηλεία, δηλαδή η στέρηση της ελευθερίας και στη συνέχεια η αναγκαστική θεραπεία, είναι μία εξαιρετικά τραυματική εμπειρία για τους ψυχικά πάσχοντες. Είναι αλήθεια ότι, αρκετές φορές η ακούσια νοσηλεία επιβάλλεται από τις συνθήκες. Ωστόσο, κάποιες φορές χρησιμοποιείται από τους οικείους του πάσχοντα ως μέσον χειραγώγησης, εκμετάλλευσης ή και εκδίκησης. Όμως, η διαδικασία με την οποία υλοποιείται η ακούσια εξέταση και νοσηλεία, παρά τις εκάστοτε πομπώδεις εξαγγελίες των αρμοδίων υπουργών αλλά και τις αναφορές στο νόμο περί σεβασμού της προσωπικότητας του ψυχικά πάσχοντα, καταπατά βάναυσα τα ατομικά του δικαιώματα και αντιμετωπίζεται σαν εγκληματίας του κοινού ποινικού δικαίου, αφού η όλη διαδικασία υλοποιείται από τις αστυνομικές αρχές. Για να καταλάβετε τι ακριβώς εννοώ επιτρέψτε μου να σας περιγράψω εν συντομία τις συνθήκες με τις οποίες υλοποιείται η εισαγγελική εντολή περί ακούσιας εξέτασης και νοσηλείας: ο ασθενής αναζητείται από τις αστυνομικές αρχές, αν δεν υπάρχει διαθέσιμο περιπολικό για την μεταφορά του στο εφημερεύον νοσοκομείο, προσάγεται στο αστυνομικό τμήμα, όπου κρατείται στο κρατητήριο μέχρις ότου βρεθεί διαθέσιμο περιπολικό, στη συνέχεια με περιπολικό και συνοδεία αστυνομικών οργάνων οδηγείται στο ψυχιατρικό νοσοκομείο. Αντιλαμβάνεστε πόσο επιβαρύνει η διαδικασία αυτή την ήδη βεβαρημένη ψυχική υγεία του ασθενούς; Ας μην αναφερθώ στις συνθήκες που βιώνει ο ψυχικά ασθενής που νοσεί σε νησί και πρέπει να μεταφερθεί ακούσια σε νοσοκομείο των Αθηνών.

Και όπως είπε ένας φίλος και συνάδελφος, η ψυχική πάθηση είναι η μόνη ασθένεια που απαιτεί να συνοδεύεται ο ασθενής από δικηγόρο. Δυστυχώς.

 

Σε σχέση με την ψυχιατρική μεταρρύθμιση που συζητείται έντονα, τι έχετε να πείτε;

Πρέπει να γίνουν πολλά βήματα ακόμα για να μπορούμε να μιλάμε για ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Η ψυχιατρική που ονειρευόμαστε απέχει πολύ από το σήμερα. Σε ένα σύστημα που παράγει διαρκώς «περιττούς» ανθρώπους ο ψυχικά ασθενής είναι ένας άρρωστος χωρίς δικαιώματα και ενδιαφερόμαστε κυρίως για την καταστολή του συμπτώματος του και όχι για τη σωστή του ανάγνωση. Ονειρευόμαστε μια ψυχιατρική που δεν αποκλείει ούτε τιμωρεί τον ασθενή αλλά τον κατανοεί και τον στηρίζει. Πως πρέπει να δεις τον ασθενή συνολικά, ως Όλο. Να έχει κατοικία, απασχόληση, εισόδημα, όπως έχουν αναφερθεί πολλοί προοδευτικοί ψυχίατροι, όπως λ.χ., ο Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου κ,ά.. Μάλιστα, σε ομιλία του ο ψυχίατρος Γιώργος Κοκκινάκης, είχε αναφέρει: «Τα τελευταία 30 χρόνια δεν υπάρχει πιο χρησιμοποιημένη λέξη από τον όρο ψυχιατρική μεταρρύθμιση και δεν υπάρχει λέξη με μεγαλύτερη αμφισημία η και πολυσημία. Στη δεκαετία του “80 μετά το σκάνδαλο της Λέρου όπου απεκαλύφθη το Βατερλό της Ελληνικής ψυχιατρικής και των ψυχιάτρων ήταν δύσκολο -πολύ δύσκολο- να πάρει κανείς θέση υπέρ της κρατούσας ψυχιατρικής και ενάντια στην ανάγκη μεταρρύθμισης. Έτσι όλοι τοποθετήθηκαν στην πλευρά της μεταρρύθμισης. Πώς εννοούσαμε και πως εξακολουθούμε να εννοούμε όμως εμείς την ψυχιατρική μεταρρύθμιση; Με απλά λόγια: Όταν λέμε ψυχιατρική μεταρρύθμιση εννοούμε τη δημιουργία κοινοτικών δομών σε κάθε ψυχιατρικό τομέα, που θα αντικαταστήσει τη μονόπλευρη και ατελέσφορη αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου με μία ολιστική αντιμετώπιση και με μία συνολική φροντίδα, που δεν θα εξαντλείται σε μία καλή φαρμακευτική η ψυχοθεραπευτική αγωγή αλλά θα περιλαμβάνει και την μέριμνα για το πώς θα ζήσει ο άρρωστος άνθρωπος, με τι εισόδημα, τι εργασία, τι δικαιώματα κλπ. Το πλέγμα κοινοτικών δομών σε κάθε ψυχιατρικό τομέα χωρίς δικαίωμα παραπομπής έχει καθήκον να αντιμετωπίζει κάθε ψυχιατρικό αίτημα χωρίς παραπομπές, χωρίς επιλογές. Αλλά επειδή το ουσιαστικό υποκείμενο κάθε νέας συμπεριφοράς είναι ο άνθρωπος, εδώ είναι το πρόβλημα. Ο όρος ψυχιατρική μεταρρύθμιση μπορεί να είναι και παραπλανητικός καλύτερα έπρεπε να λέγαμε μεταρρύθμιση της ψυχιατρικής, αλλαγή της ψυχιατρικής, αλλαγή του ψυχιατρικού επιστημονικού υποδείγματος, αλλαγή δηλαδή του ψυχιατρικού σκέπτεσθαι και του ψυχιατρικού πράττειν».

 

Πιστεύετε δηλαδή ότι στη χώρα μας δεν παρέχεται η δέουσα προσοχή και φροντίδα, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται οι ψυχικά ασθενείς ως πολίτες β’ κατηγορίας;

Δυστυχώς, όπως σας ανέφερα και στην αρχή της συζήτησής μας, το στίγμα καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι ψυχικά πάσχοντες από το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, την εξουσία, τις Αρχές και από ορισμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας.

Πράγματι, παρά τα τόσα συνέδρια και ημερίδες που συχνά πραγματοποιούνται με θέμα το στίγμα και τα δικαιώματα των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία, οι ψυχικά ασθενείς συμβαίνει να αντιμετωπίζονται ως πολίτες β’ κατηγορίας. Εννοείται πως συμβαίνει αυτό, όπως υπάρχει ρατσισμός σε τόσα θέματα, έτσι υπάρχει ακόμα έντονος ρατσισμός και απέναντι σε άτομα με ψυχικές νόσους. Άλλωστε, προς αυτή την κατεύθυνση ωθεί τον ψυχικά ασθενή, όπως προανέφερα, και η κρατούσα ψυχιατρική, στενά βιολογική και άκρως κατασταλτική.

Αλλά και η δικαιοσύνη αντιμετωπίζει, υπό το πρίσμα του στίγματος, του ψυχικά ασθενείς ως πολίτες β’ κατηγορίας. Ενδεικτικά να σας πω, ότι οι δίκες που αφορούν την ακούσια νοσηλεία προβλέπεται από το νόμο να συζητηθούν σε σύντομο χρονικό διάστημα από τον εγκλεισμό, ωστόσο προσδιορίζονται να συζητηθούν μήνες αργότερα. Η συζήτηση της υπόθεσης δε γίνεται κατά κανόνα ενώπιον δικαστή, που απασχολείται με αρμοδιότητες ανακριτού, επιφορτισμένου με πληθώρα σοβαρών ποινικών υποθέσεων. Μάλιστα πολλές φορές η δίκη γίνεται ενώ ο ασθενής έχει λάβει ήδη εξιτήριο. Το χρονικό διάστημα των μηνών που μεσολαβεί μέχρι την έκδοση της απόφασης, ο ασθενής παραμένει παράνομα ακούσια νοσηλευόμενος.

 

Διακρίνω μια απογοήτευση στα λόγια σας.

Πώς πιστεύετε ότι αντιμετωπίζεται η ψυχική υγεία από τις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες;

Θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ στη σημερινή πολιτική ηγεσία, η οποία λειτουργεί πελατειακά, και μεθοδικά αποσκοπεί στην απεξάρθρωση του δημόσιου χαρακτήρα της υγείας εν γένει και την πλήρη ιδιωτικοποίησή της. Η υποστελέχωση και υποχρηματόδοτηση των δημόσιων ψυχιατρείων και νοσοκομείων, οδηγεί προς αυτή την κατεύθυνση, Δυστυχώς, ναι, πολλοί είναι εκείνοι που βλέπουν την ψυχική υγεία ως κόστος και εμπόρευμα. Να σημειώσω εδώ ότι φτωχοποίηση της χώρας μας, οι κακές συνθήκες διαβίωσης, η ανεργία κ.λ.π., παίζουν το ρόλο του «κοινωνικού προδρόμου της τρέλας», όπως έχει λεχθεί. Και είναι αλήθεια, η ψυχική υγεία πολλών συμπολιτών μας, είναι προφανές, έχει επιβαρυνθεί και χωρίς κοινοτικές δομές θα δημιουργηθεί σοβαρό ζήτημα.

Ήδη η χώρα μας έχει μετατραπεί, για κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους σε μια αγχώδη και καταθλιπτική χώρα για να ζει κάποιος. Κι αυτό διότι, σύμφωνα με μελέτη που στηρίχθηκε σε στοιχεία της Eurostat, έδειξε πως η χώρα μας είναι πρωταθλήτρια στον άγχος, ενώ την ίδια ώρα βρίσκεται ανάμεσα στις 10 χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά καταθλιπτικών.

 

Τι έχετε να πείτε για το νομοσχέδιο σχετικά με τις αλλαγές επίκεινται στις Υπηρεσίες ψυχικής υγείας και απεξάρτησης;

Το νέο νομοσχέδιο, επιτρέψτε μου να πω, είναι αόρατο προς το παρόν. Κι αυτό διότι τα κείμενα που διακινούνται εν είδει νομοσχεδίου, προέρχονται από σκόπιμες διαρροές του υπουργείου υγείας, ενδεχομένως για να διαπιστωθούν τυχόν αντιδράσεις των εμπλεκομένων. Εν πάση περιπτώσει, το νομοσχέδιο αυτό, που είναι εντελώς γραφειοκρατικό και κατ' ευφημισμό αναφέρει στον τίτλο του «ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης», συνοπτικά θα σας πω, για να αναφερθώ στον τομέα μου, ότι ακολουθεί τη συνήθη τακτική που σας προανέφερα, δηλαδή παρότι στο πρώτο άρθρο του νομοσχεδίου γίνεται και πάλι επίκληση του σεβασμού των δικαιωμάτων και των αναγκών των ψυχικά ασθενών, όμως, σε κανένα άλλο σημείο του νομοσχεδίου δεν αναφέρεται, ούτε προβλέπεται κάτι σχετικό με τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών. Απουσιάζει παντελώς επίσης οποιαδήποτε πρόβλεψη, έστω λεκτική, όπως μέχρι τώρα γινόταν, συμμετοχής των «ληπτών των υπηρεσιών ψυχικής υγείας» στα διοικητικά όργανα που προβλέπει το νομοσχέδιο. Περαιτέρω, ούτε στην ουσιαστική βελτίωση των δομών ψυχικής υγείας για τη θεραπεία των ψυχικά πασχόντων αποσκοπεί. Επιπλέον, να επισημάνω ότι, ενώ με το εν λόγω σχέδιο νόμου προβλέπεται το κλείσιμο των ψυχιατρείων «Δαφνί» και Θεσσαλονίκης, ωστόσο, η μη ύπαρξη ενός ολοκληρωμένου δικτύου κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, είναι βέβαιο, θα απεξαρθρώσει τις παρεχόμενες σήμερα υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα νομοσχέδιο απορρύθμισης και απεξάρθρωσης τόσο των υπηρεσιών ψυχικής υγείας όσο και της απεξάρτησης.

Κατά την άποψη μου, λαμβάνοντας υπόψη το σημερινό «μαρασμό» των δημόσιων νοσοκομείων και του ΕΣΥ γενικότερα, που μεθοδικά οδήγησε η σημερινή κυβέρνηση, το νομοσχέδιο αυτό συνιστά τον προπομπό της πλήρους ιδιωτικοποίησης της ψυχικής υγείας.

 

Και με αυτό το θέμα της επικαιρότητας για το οποίο καταθέσατε εμπεριστατωμένα και ειλικρινά την άποψή σας, νομίζω πως μπορεί να ολοκληρωθεί αυτή η συζήτηση, ελπίζοντας πως τα μηνύματά σας θα εισακουστούν.

____________

* Συνέντευξη στην Ελισάβετ Σταματίου, που δημοσιεύτηκε στο free press «LiFE WEST», τεύχος 33, Μάρτιος 2024, σελ. 18-19.

- φωτογραφία από: @Nannimensch